داستان مشغول شدن عاشقى به عشق نامه خواندن و مطالعه کردن

عشق نامه در حضور معشوق خویش، و معشوق آن را ناپسند داشتن

که طَلَبُ الدَّلیلِ عِندَ حُضُورِ المَدلُولِ قَبِیحٌ و الاشتغالُ بِالعِلمِ بَعْد الوُصولِ

إلَى المَعلُومِ مَذمُومٌ 

شناخت حق و وصال معشوق

 حکایتی که با این عنوان آغاز می شود، مشابه است با لطیفه یی که با اندک اختلاف در محاضرات الادباء راغب و الاغانىِ ابو الفرج اصفهانی آمده است .[1] تمثیلى است براى نشان دادن عشقى که منشأ آن حالتى است زود گذر و عشقى که تعلق به حقیقتى دارد نامتغیر. آن که بر حالت عشق ورزد، با دگرگونى آن، در عشق بازى سرد شود و آن که معشوق را نگرد، دگرگونى حالت وى در او اثرى نکند و در بیت‏هاى بعد این معنى را روشن‏تر بیان فرماید.

طَلَبُ الدَّلیل: این گفته‏ى بو سعید است آن گاه که کتاب‏ها را در خاک دفن مى‏کرد: نِعمَ الدَّلِیل أنتَ وَ الاشتغالُ بِالدَّلیلِ بَعد الوُصولِ محالٌ.[2]

اما و لیک: جمع بین دو ادات که یک گونه معنى مى‏دهد، در تعبیر مولانا مکرر آمده است.

          گفت باشد کین بود امّا و لیک             وهم و اندیشه مرا پُر کرد نیک‏

895/ د / 3 نظیر:

          عجز نبود از قدر ور گر بود             جاهلى از عاجزى بدتر بود

3033 / د / 5

بُلغار: بلغاریان قومى از نژاد ترک‏اند که دو دولت تشکیل دادند یکى در کنار رود دانوب و دیگر در کنار ولگا.[3] بلغار که مولانا از آن نام مى‏برد ظاهراً قومى هستند میان سواحل خزر تا کرانه های دانوب مستقر بوده اند.

قتو: نیکلسون نویسد شاید «اِدِقوت» است که شهرى است در ترکستان چین.

حالت یا حال: شوق و هیجان است براى دیدن محبوب، که از شدت محبت ناشى است. نیز واردى است در دل از قبض و بسط که زود گذر است. اینکه مولانا مى‏گوید «عاشقى» تو بر من و بر حالتى»، حالتى است در معشوق که مى‏توان آن را اعم از کیفیّات درونى و برونى گرفت.

فتى (فَتَى): جوان.

جزوه مقصودم: یعنی «من» همه مقصود تو نیستم.

عاشقی که در این حکایت نامهْ عاشقانه در حضور معشوق می خواند، مانند همان مردِ واصل به حق است که در پی علوم ظاهر می رود، ودلیل آن هم این است که این عارفان راه حق را پیموده اند اما درکارشان لنگی وجود دارد.

مولانا برای توضیح بیشتر، می گوید: معشوقی، عاشق خود را به حضور پذیرفت و کنار خود ‏نشاند. عاشقِ خام به‌جای آن‌که از وصال معشوق، نصیب و بهره‌ای برد، شروع به خواندن نامه‏های عاشقانه‏ای کرد که در زمان فراق با سوزِ دل نوشته بود. معشوق بانگاه تحقیرآمیز به او گفت: این نامه‌ها را برای که نوشته‌ای؟ اگر برای من است که فعلاً در کنار من نشسته‌ای و به وصال رسیده‌ای و خواندن این نامه‏ها ضایع کردن عمر است. عاشق جواب داد: بله، اما نمی‏‏دانم چرا آن لذتی که از یاد تو در دوران فراق احساس می‏کردم، اینک چنین احساسی ندارم؟ معشوق گفت: سبب این است که تو اصلاً عاشق من نیستی، بلکه عاشق احوال متغیّر خودت هستی. عاشقی که نامهْ عاشقانه را در حضور معشوق می‏خواند، مانند همان مردِ واصل به حق است که در پی علوم ظاهری می‏رود. دلیل آن هم این است که این عارفان، راه حق را پیموده‏اند اما در کارشان به‌گونه‌ای می‌لنگند. یعنی میان من و تو فاصله بسیار زیاد است. بنابراین من به تنهایی تمامی ‏مقصود نیستم. اکنون که آن حالت خاص نیست من مانند خانهْ خالی معشوق، یا مانند صندوقی هستم که نقدینه‏ای در آن نیست.